Bilim ve teknoloji alanındaki araştırmalar “Sanayi 4.0” ile birlikte insanlık tarihinde çığır açıcı yeniliklere ev sahipliği yapıyor. Devrimsel nitelikteki bu gelişmeler insanoğlu için her alanda kolaylık sağlarken, farklı kategorilerdeki ürünlerin kullanımına da yön veriyor. “Kullan ve at” ya da ürünlerin hızlı tüketimi bir yanda teknolojik israfı gündeme getirirken, diğer taraftan kullanıcılarının korunmasını da gerekli kılıyor.
Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu’nun 1987 yılında yayımladığı, “Brundtland (Ortak Geleceğimiz) Raporu”nda sürdürülebilirlik şöyle ifade ediliyor: “İnsanlık; doğanın gelecek kuşakların gereksinimlerine cevap verme yeteneğini tehlikeye atmadan, günlük ihtiyaçları temin ederek, kalkınmayı sürdürülebilir kılma yeteneğine sahiptir.” Bir başka deyişle sürdürülebilirlik, kaynaklardan verimli şekilde yararlanarak israfı önlemek, etkin geri kazanım yöntemleri ile kaynakları ekonomiye yeniden kazandırmak ve kazandırılamayan kısımları doğaya zarar vermeden bertaraf etmektedir. Bugün ekolojik alanın korunması için ülkeler her ne kadar çeşitli protokollere imza atsalar da uygulamada yaşanan sıkıntılar, geleceği ve sürdürülebilir kalkınmayı tehdit ediyor. Tüketiciler sistemin devamlılığının çarkını oluştururken, kitle iletişim araçları da tüketim tarzının şekillendirilmesinde rol alıyor.
Planlı Eskitme
Kitleler teknolojik kullanıma özendirilirken her nasılsa ürünlerin ömürleri kısalıyor. Önceleri evladiyelik, nesillik diye alınan ürünler günümüzde yalnızca birkaç yıl kullanılabiliyor. Peki bu nasıl bir üretim politikasıdır ki bazı ürünler garanti süresi dolar dolmaz bozuluyor ya da hata vermeye başlıyor? Tarihsel seyire bakılacak olursa, “Planlı eskitme” ilk kez General Motors CEO’su Alfred Sloan Jr. tarafından, 1920’li yıllarda, doygunluğa ulaşan Amerikan otomobil sektörü için düşünüldü. Çünkü kâr odaklı sistemi sürdürmek için mal ve hizmetin her yıl artan miktarda satılması gerekiyordu. Edison’un ilk ticari ampulünün ömrü 1500 saatti ve 1920’lerde ampullerin ömrü 2500 saate kadar çıkartıldı. Fakat dünyanın en büyük yedi ampul üreticisi 1924’te yaptıkları bir toplantıyla “Phoebus Karteli”ni kurdu. Böylelikle ampullerin ömürleri 2500 saatten 1000 saate kasden düşürüldü. 1940’lara gelindiğinde naylon külotlu çorapların tanıtımında dayanıklılığı vurgulamak için otomobil kullanmış, bir otomobil naylon çorapla öndekine bağlanmış vaziyette çekilmiş ve çorapta tek bir kaçık dahi meydana gelmemişti. Böylelikle Amerika’daki kadınlar çorabı satın aldılar ancak satışlar kısa zamanda durma noktasına geldi. Çünkü çorap gayet dayanıklıydı ve tekrar alınma ihtiyacı duyulmuyordu. DuPont şirketinin bu duruma çözümünün ise dayanıksız çorapların üretilmesi olduğu belirtiliyor.
“Tamir Edilmeleri Engelleniyor”
Yazıcı (printer) üreticileri de kazançlarını aslında mürekkep satışlarından elde ediyorlar. Bu şirketler daha fazla kartuş satabilmek amacıyla yazıcılarının içine baskıların renginin solmasını programlayan bir çip yerleştirmekte, daha önce belirlenen baskı adedine ulaşıldığındaysa yazıcı kendini kilitlemektedir. Benzer örnek; bilgisayar, cep telefonu vs. iletişim araçları için de çoğaltılabilir. Ancak günümüzde elektronik cihazlar da dahil olmak üzere çok sayıda ürünün tamir edilmesi kasıtlı olarak engelleniyor. Bazılarını tamir ettirmek ise yenisini almaktan daha pahalı oluyor. Kimi ürünlerin yedek parçasını bulmak da gerçekten önemli bir sıkıntı. Yetkili servisler dahi, arızalı ürünü tamir etmek yerine yenisinin alınmasını tavsiye ediyor.
Parlamento Devrede
Yakın zamana kadar hükûmetlerin, planlı eskitmeye göz yumdukları söylenebilir. Fakat bu konuda Avrupa’da önemli sayılabilecek bir adım atıldı. Birkaç yıl önce Avrupa Parlementosu, Avrupa Komisyonu’na baskı yapıp AB üyesi ülkelerden ve üretici şirketlerden, tüketicinin kendi malı üzerinde tamir, bakım ve model yükseltme hakkını kullanmasının kolaylaştırılmasını istedi. Parlamentonun talebi somut ürünlerin yanı sıra yazılımları da kapsıyor. Daha uzun ürün ömür üzerine çalışmış olan Avrupa Parlementosu üyeleri, yedek parçaları daha düşük maliyetli; yazılım güncelleme ve onarmayı da daha kolay hale getirerek planlı eskime sorunuyla başa çıkmayı hedefliyor. Parlamento üyesi Pascal Durand ise bu konuda şunları söylüyor: “Piyasaya sürülen tüm ürünlerin tamir edilebilirliğini eski durumuna getirmeliyiz. Pillerin artık ürünlere sabit olarak sunulmamasını sağlamalıyız, böylelikle pille ilgili bir sorun yaşadığımızda telefonu çöpe atmak zorunda olmayız. Tüketiciler, ürünlerin ne kadar süre dayanabileceğinin ve nasıl tamir edebileceğinin farkına varmalılar.”
Avrupa Parlamentosu’nda atılan bu adımın benzerlerinin Avrupa dışındaki ülkeler tarafından da değerlendirilmesi sürdürülebilirlik açısından büyük önem taşıyor. Tüketiciler bilinçlendirilirken kullanımı sonlanmış ürünler de birer kaynak olarak görülmeli, ekonomiye yeniden kazandırılması yönündeki çaba da hızlandırılmalıdır.
KAYNAKLAR
ABA Anıl (2017), Planlı Eskitme ve Phoebus Karteli, Birgün Pazar Eki.
https://www.birgun.net/haber-detay/planli-eskitme-ve-phoebus-karteli-196929.html
BİLGİLİ Muhammed Yunus (2017), Ekonomik, Ekolojik ve Sosyal Boyutlarıyla Sürdürülebilir Kalkınma, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 10 Sayı: 49:560.
Dijital Habitat (2017), Avrupa Tamir Hakkını Savunarak Planlı Eskitmeye Savaş Açtı.
http://www.dijitalhabitat.com/avrupa-tamir-hakkini-savunarak-planli-eskitmeye-savas-acti/
ERGÜLEN Ahmet, BÜYÜKKEKLİK Arzum (2008), Sürdürülebilir Kalkınmanın Ekonomik Ve Çevre Boyutları Açısından Atık Yönetimi ve E-Atıklar, Niğde Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 2, s.19-30.
EVREN Murat (2016), Sürdürülebilirlik, Sürdürülebilir Kalkınma ve Ülkemizdeki Mevcut Durum, T.C.Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Anahtar Dergisi, S.335:10-15.
GÖRGÜLÜ Gönül (2019), Nasıl Bir Eskitme? Planlı, Marmaris Manşet Gazetesi,
http://www.marmarismanset.com/makale/gonul-gorgulu/-nasil-bir-eskitme-planli/1406.html
GÜNGÖRMEZ Bengül (2016), Teknoloji ve Totalitarizm ya da Teknolojik Totalitarizm, Sosyoloji Dergisi Armağan Sayısı, 89-97.
KADIOĞLU Zeynep Kaban (2013), Kitle İletişim Araçlarının Şekillendirdiği Sosyal Kimlikler ve Aidiyet Duygusu Ekseninde Tüketici Davranışları, İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, Cilt II, S. 45, 102-112.
MAACK Már Másson (2017) EU gets behind ‘right to repair’ to combat short product lifespans.
https://thenextweb.com/eu/2017/07/06/eu-gets-behind-right-repair-combat-short-product-lifespans/#.tnw_fcB0sEWW
TÜFEKÇİ İlknur, ERCİŞ Aysel, TÜRK Bahar (2014), Moda Odaklı İçgüdüsel Satın Alma Davranışına Etki Eden Faktörler, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
Cilt: 16, Sayı: 4, 587-606.
UYSAL Ayhan (2003), Sürdürülebilir Kalkınma: Genel Bakış, Ankara, 12.